Zawroty głowy i zaburzenia równowagi są równie częstym powodem zgłaszania się pacjentów do lekarza jak bóle głowy i podobnie jak bóle głowy są objawem wieloznacznym, tak co do rodzaju choroby, która je powoduje, jak i ich ciężkości – od lekkich do zagrażających życiu. Szacuje się, że są problemem około 25% populacji naszego kraju. Często są tak dotkliwe, że wpływają niekorzystnie na życie osobiste i zawodowe osoby na nie cierpiącej.
Funkcjonowanie narządu równowagi
W odróżnieniu od innych zmysłów, np. wzroku, słuchu, węchu, które mają jeden wyspecjalizowany narząd, na układ równowagi składa się współdziałanie kilku narządów zmysłu:
- narządu przedsionkowego, inaczej błędnikowego, zlokalizowanego w uchu wewnętrznym,
- narządu wzroku,
- zmysłu czucia głębokiego, którego receptory wrażliwe na ucisk, rozciąganie, napięcie znajdują się w mięśniach, ścięgnach, torebkach stawowych, naczyniach i narządach wewnętrznych.
Informacje z tych różnych receptorów przekazywane są do ośrodków w centralnym układzie nerwowym, w których – po ich analizie i integracji – generowane są bodźce dla efektorów głównie mięśni okoruchowych i mięśni szkieletowych, wpływając na ich czynność tak, aby umożliwić stabilizację spojrzenia i zachowanie równowagi w różnych położeniach głowy i/lub ciała.
Przyczyny zaburzeń równowagi i ich objawy
Kliniczne objawy sygnalizujące zaburzenia w układzie równowagi to zawroty głowy (objaw subiektywny) oraz objawy obiektywne wynikające ze zmian w poszczególnych grupach mięśni tj. oczopląs (mimowolny ruch gałek ocznych) i zaburzenia równowagi. W zależności od lokalizacji uszkodzenia w obrazie klinicznym mogą dominować różne objawy, o różnym nasileniu.
Określenie cech występujących objawów charakterystycznych dla uszkodzenia części obwodowej (otologicznej) czy ośrodkowej (neurologicznej) układu równowagi pozwala ukierunkować dalszą diagnostykę w celu ustalenia, czy zawroty głowy są wynikiem choroby organicznej czy zaburzeń czynnościowych, czy uszkodzenie wystąpiło w części obwodowej czy ośrodkowej, czy jest wynikiem uszkodzenia innych narządów współdziałających w zachowaniu równowagi – narządu wzroku, układu nerwowo-mięśniowego, układu kostno-stawowego.
Zawrót głowy jest to iluzja ruchu, najczęściej wirowego (otoczenia lub osoby, która go doświadcza) – czyli rzeczywiste vertigo, bądź falowanie, kołysanie, ściąganie w bok, zapadanie się, określane jako dizziness. Mogą towarzyszyć temu inne nieprzyjemne i niepokojące dolegliwości np.: nudności, wymioty, zaburzenia słuchu, bóle głowy i zaburzenia równowagi.
Zawroty głowy mogą być objawem schorzeń i zjawisk patologicznych o bardzo zróżnicowanej etiologii i o rozmaitym umiejscowieniu. Przyczyny zawrotów głowy, ze względu na lokalizację uszkodzenia, ogólnie dzielimy na:
- przyczyny obwodowe, związane z uszkodzeniem przedsionka i/lub części nerwu VIII przedsionkowo-ślimakowego, np. choroba Meniere’a, zapalenie neuronu przedsionkowego, nagłe wypadnięcie funkcji ucha wewnętrznego.
- przyczyny pozaobwodowe, inaczej ośrodkowe, związane z uszkodzeniem struktur w obrębie OUN (mózgu, móżdżku, rdzenia kręgowego, pnia mózgu i licznych połączeń nerwowych między tymi ośrodkami).
Uszkodzenie takie może być skutkiem zaburzeń krążenia podstawno-kręgowego, zmian naczyniowych, rozrostowych, demielinizacyjnych, pourazowych i polekowych. Należy także wspomnieć o chorobach ogólnoustrojowych, które mogą mieć negatywny wpływ na funkcję układu równowagi i powodować zawroty głowy. Należą do nich m.in. nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, zaburzenia hormonalne, zaburzenia gospodarki jonowej lub tłuszczowej. Coraz większym problemem stają się zawroty głowy i zaburzenia równowagi u osób w wieku podeszłym, gdyż są one wynikiem złożonego procesu zwyrodnieniowego dotyczącego niemal wszystkich elementów zmysłu równowagi.
Diagnostyka zaburzeń równowagi
Rozpoznanie przyczyn zaburzeń zmysłu równowagi z powodu ich różnorodności, tak co do natury, jak i lokalizacji, jest trudne, a niekiedy niemożliwe z dostateczną pewnością, pomimo zastosowania specjalistycznych badań diagnostycznych.
Wstępną i bardzo ważną częścią ustalania rozpoznania jest wywiad. Rozmowa z pacjentem pozwala niekiedy stwierdzić konkretną przyczynę zawrotów głowy lub przynajmniej odpowiedzieć na pytanie: czy są to zawroty pochodzenia obwodowego czy pozaobwodowego. W wywiadzie pacjent pytany jest o charakterystykę zawrotów (vertigo czy dizziness), ich intensywność, czas ich trwania, objawy towarzyszące zawrotom, dotychczas przebyte choroby, urazy, warunki pracy, stosowane leki, ew. używki. Im więcej konkretnych informacji, tym szybsze ukierunkowanie diagnostyki, szybsze rozpoznanie i skuteczniejsze leczenie.
Podstawą rozpoznania jest również badanie fizykalne, na które składa się badanie otoskopowe, orientacyjne badanie słuchu za pomocą stroików, badanie oczopląsu samoistnego w okularach Frenzla, orientacyjne badania zaburzeń równowagi w testach statycznych i dynamicznych.
Ewentualne nieprawidłowości ułatwiają ostateczne rozpoznanie, jednak brak odchyleń od normy w trakcie badania nie oznacza nieistnienia patologii i nie zwalnia lekarza od dalszej diagnostyki. Do badań dodatkowych należą: elektro- i wideonystagmografia (ENG i VNG – badanie oczopląsu samoistnego, indukowanego), audiometria tonalna, impedacyjna, badanie potencjałów słuchowych z pnia mózgu (ABR), posturografia statyczna i dynamiczna (obiektywne badanie zaburzeń równowagi), badanie radiologiczne kręgosłupa szyjnego i kości skroniowych, tomografia komputerowa głowy, badanie metodą rezonansu magnetycznego głowy i/lub kręgosłupa szyjnego, badania ultrasonograficzne tętnic szyjnych i kręgowych, ew. badanie przepływów w tętnicach mózgowych – tzw. Doppler przezczaszkowy.
Pacjent z zawrotami głowy wymaga interdyscyplinarnej diagnostyki, wielospecjalistycznych konsultacji i często interdyscyplinarnego leczenia. Leczenie zawrotów głowy
Leczenie zawrotów głowy zależy przede wszystkim od ich przyczyny. W fazie ostrej zawrotów głowy stosuje się głównie farmakoterapię, wykorzystując przede wszystkim działanie przeciwzawrotowe, przeciwwymiotne i uspokajające leków (leczenie objawowe). W niektórych przypadkach włącza się leki przyczynowe (naczyniowe, przeciwzapalne, poprawiające metabolizm komórek nerwowych). Większość leków o działaniu przeciwzawrotowym i przeciwwymiotnym ma jednocześnie działanie hamujące pracę ośrodkowego układu nerwowego, co niekorzystnie wpływa na proces kompensacji ośrodkowej. Kompensacja jest zjawiskiem samoistnego zdrowienia w przypadkach uszkodzenia błędnika i polega na wyrównaniu deficytów w pracy błędników dzięki elastyczności funkcji mózgu. Niektóre leki mogą zaburzać proces kompensacji oraz wpływać niekorzystnie na wyniki badań laboratoryjnych stosowanych w skomplikowanej diagnostyce zawrotów głowy.
W uzasadnionych przypadkach kwalifikuje się chorych do leczenia operacyjnego, m.in. otochirurgicznego – gdy przyczyna tkwi w obrębie ucha wewnętrznego i/lub środkowego, neurochirurgicznego, ortopedycznego, czy też chirurgii naczyniowej. Właściwie w każdym przypadku istnieje potrzeba odpowiedniej rehabilitacji ruchowej. Właściwie ukierunkowana rehabilitacja, zarówno w patologii obwodowej, jak i ośrodkowej wzmacnia pozostałe elementy zmysłu równowagi i poprzez odpowiedni trening przyśpiesza proces kompensacji ośrodkowej oraz adaptacji w zaburzeniach równowagi i zawrotach głowy.